Θεσσαλοί Λόγιοι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και Φυσικές Επιστήμες.

Συνήθως στις επετείους, αρεσκόμεθα να προσεγγίζουμε την ιστορία, ως αφήγηση νικηφόρων μαχών, ως απόδειξη της ανωτερότητας της φυλής, ως ρητορική μύθων, ως εκούσιες ή ακούσιες στρεβλώσεις αντιλήψεων και πρακτικών παραφράζοντας τη ρήση «εθνικόν είναι ότι είναι βολικόν». Παρόλα αυτά, η ιστορική έρευνα, μακριά από ιδεοληψίες και θρησκευτικούς φανατισμούς, έχει δώσει λαμπρά δείγματα αποτύπωσης και ερμηνείας του παρελθόντος. Και ως τέτοια, έχει αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια για το ρόλο που έπαιξαν οι ΄Ελληνες Λόγιοι την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (Δημαράς) ή της Νεοελληνικής Αναγέννησης, κατά την επαναδιατύπωση του όρου από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

΄Εχει λοιπόν ενδιαφέρον να υπενθυμίσουμε στο αναγνωστικό κοινό, την περίοδο της Νεοελληνικής Αναγέννησης (1750 – 1821) ποιοι ΄Ελληνες Λόγιοι και ειδικότερα Θεσσαλοί μετακένωσαν την ευρωπαϊκή επιστημονική σκέψη στον ελλαδικό χώρο, στην προσπάθεια αφύπνισης των υποδούλων «Ραγιάδων». Και να αναρωτηθούμε αν η προσπάθεια αυτή έγινε «εν κενώ» και εν «κρυπτώ» ή τα ευρήματα μας οδηγούν σε πληθώρα εκδοτικών προσπαθειών και σε πληθώρα εκπαιδευτικών κέντρων ειδικά στη Θεσσαλία. 

Η βάσανος της ιστορικής έρευνας ανέδειξε πλήθος εκπαιδευτικών κέντρων στα οποία ...

λειτούργησαν ανώτερα σχολεία. Στο Λιβάδι και την Ελασσόνα, στην Τσαριτσάνη και τα Αμπελάκια, στον Τύρναβο και τη Ραψάνη, στη Λάρισα και στην Τρίκκη, στην Καστανιά και τα Μετέωρα, στη Καρδίτσα και τον Μεσενικόλα, στα Βραγγιανά και τα Φουρνά, στο Πήλιο στις Μηλιές, στη Μακρυνίτσα (Θ. Νημάς, διδακτορική διατριβή).

Τίποτα λοιπόν «εν κρυπτώ». Προφανώς πολλά από τα ανώτερα σχολεία δεν είχαν την αίγλη της Σχολής της Σμύρνης, ή των Κυδονίων, ή των Ιωαννίνων ή των Παρίστριων Ηγεμονιών, όπου σύμφωνα με τον Α. Κοραή (1808) υπάρχουν «διδάσκαλοι των μαθημάτων, τα οποία παραδίδονται όπως και εις την φωτισμένην Ευρώπην», ήταν όμως ικανά να λειτουργήσουν ως χώροι μεταφοράς των ευρωπαϊκών επιστημονικών ιδεών και ειδικά των ιδεών που έχουν σχέση με τις φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά. Ο Κούμας αναφέρει στο ογκώδες έργο του (Σειρά στοιχειώδης των φυσικών και μαθηματικών πραγματειών), ότι «…  μετεκόμισαν εκ των εν Ευρώπη Ακαδημιών τον υγιά του φιλοσοφείν τρόπον, και προ πάντων τα Μαθηματικά όργια»!

Τον εθνομάρτυρα Ρήγα, τον Λαρισαίο Κ. Κούμα, τους Τυρναβίτες Ι. Πέζαρο και Στ. Δούγκα, τον Δ. Πύρρο από την Καστανιά Καλαμπάκας, τον Πηλιορείτη Α. Γαζή, τους Δημητριείς Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγόριο Κωσταντά, τον Τσαρατσανιώτη Στ. Οικονόμου, όλους αυτούς τους διακρίνει μια αναπτυγμένη ιστορική συνείδηση, που δεν οφείλεται στο βάρος της παράδοσης, αλλά στον ιστορικό ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν ως φορείς του νέου επαναστατικού και επιστημονικού πνεύματος. Το έργο τους δεν είναι έναυσμα εθνικής μόνο,  αλλά και κοινωνικής εξέγερσης! Και είναι αποστομωτική απάντηση σε όσους αρχαιολάγνους φιλολογίζοντες υποβαθμίζουν την επιστημονική σκέψη της εποχής σε κείμενα μόνο φιλολογικά ή λαϊκές φυλλάδες, ή εκκλησιαστικά και σκόπιμα παραβλέπουν τα ονόματα των Νεύτωνα και Κέπλερ, Γαλιλαίου και Κοπέρνικου, Λαβουαζιέ και Βόλτα, Λαγκράνζ και Όϋλερ και τόσων άλλων «πεπαιδευμένων». Σταχυολογώντας μέσα από τα εκπληκτικού πλούτου και πρωτότυπης σκέψης έντυπα, μερικά παραδείγματα:

Ο Ανθιμος Γαζής εκδίδει μεταξύ των άλλων την «Σύνοψιν των κωνικών τομών», του Grandi, την «Επιτομή Αστρονομίας», του Laland, την «Χημικήν Φιλοσοφίαν» του Fourcroy. Στον πρόλογο της χημείας αναφέρει «Φιλέλληνες …Αυτή η τέχνη ήτις έχει κοινωνίαν με περισσοτέρας Επιστήμας οίον Ιατρικήν και μάλιστα την Φυσικήν είλκυσε δια την ωφέλειαν της χρήσεώς της πλήθος σοφών ανδρών …».

Ο πολυγραφότατος Κ. Κούμας την «Σύνοψιν Φυσικής» κατά των προλήψεων και της δεισιδαιμονίας, την «Σύνοψιν της παλαιάς Γεωγραφίας», την «Επιτομήν Χημείας» κά. Αναφέρει στον πρόλογο της Φυσικής: «…αλλά δεν είναι αμαρτία να μένωσιν ούτοι ανήκουστοι των κυριωτέρων της Φυσικής γνώσεων; Να μην εξεύρωσι κανένα λόγον των καθ’ ημέραν φαινομένων έμπροσθεν των οφθαλμών των; Ή να αναγκάζωνται να πλάττωσιν αιτίας ανυπάρκτους κι’ αλόγους και πολλάκις βλασφημητικάς της του θεού προνοίας»;

Ο Πύρρος ο Θετταλός από την Καστανιά Καλαμπάκας αναφέρει στον πρόλογο της Γεωγραφίας του : «Προς τους Φιλαναγνώστας …είναί τινες οι οποίοι λέγουσιν ο ουρανός έπρεπε να βρέχει μέλι και γάλα, και όχι χάλαζαν και χιόνια. Είναι άλλοι πάλιν, οι οποίοι δύνανται να λέγωσι, τι χρειάζονται τόσα βιβλία και τόσα συγγράμματα»;

Ο Κοδρικάς τυπώνει το «Ομιλίαι Περί Πληθύος Κόσμων» του Fontenel, με το οποίο εισάγει τον αναγνώστη στην ηλιοκεντρική θεωρία με τον τρόπο που το επιχείρησε ο Γαλιλαίος, στους περίφημους «Διαλόγους» του. Το συντηρητικό  πνεύμα του Πατριαρχείου θα «επαναφέρει στην τάξη», αυτούς που μεταφέρουν την νεωτερική σκέψη στους υποδούλους! Ο Σέργιος Μακραίος, «Διδάσκαλος των Επιστημών της εν Κωνσταντινουπόλει Πατριαρχικής Σχολής», εκδίδει στη Βιέννη το πόνημά του, «Τρόπαιον εκ της Ελλαδικής πανοπλίας κατά των οπαδών του Κοπερνίκου εν τρισί διαλόγοις» κατ’ εντολήν του Πατριάρχη Ιερουσαλήμ, ΄Ανθιμου. Ο φωτισμένος ιερέας και δάσκαλος  του Τυρνάβου Ι. Πέζαρος, όταν το έμαθε, είπε «ω! ακόμη είμεθα νήπιοι και ψοφοδεείς» . Οι συγκρούσεις μεταξύ προοδευτικών και συντηρητικών κύκλων ακόμη και στην ίδια την εκκλησία οξύνονται ειδικά μετά την χρονολογία του 1789, μετά τη Γαλλική Επανάσταση.

Δεν μπορούμε δε να αγνοήσουμε το «Φυσικής Απάνθισμα» του φλογερού επαναστάτη Ελλάδας και Βαλκανίων, μάρτυρα Ρήγα. Σημειώνει ο ίδιος στο εξώφυλλο του βιβλίου του: «Δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Ελληνας εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν…»

Με τα παραθέματα αυτών των ολίγων παραδειγμάτων καταδεικνύεται η εξέχουσα θέση που καταλαμβάνουν στην καλλιέργεια της παιδείας των υποδούλων Ελλήνων οι Θεσσαλοί Λόγιοι. Και επαναλαμβάνουμε. Η εκπαιδευτική και τυπογραφική δραστηριότητα ήθελε δασκάλους, μεθόδους (αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας εφάρμοζε στο Βουκουρέστι ο Κ. Βαρβαλάχος), συνδρομητές για να τυπωθούν τα βιβλία, διδακτήρια για να διδαχθούν!

Στους επιλεκτικά αμνήμονες και παραχαράκτες της ιστορίας «απαντά» άρθρο του Λόγιου Ερμή (Βιέννη 1817, σ. 153): «όταν ένα έθνος δεν γνωρίζει τον εαυτόν του, είναι αδύνατον να γένη εκείνο, οπού πρέπει να είναι, και να υπάρχη σύμφωνα με τον σκοπόν της υπάρξεώς του».

Αυτή η περίοδος λοιπόν που δεν είναι σκοτεινή και κρυφή (όπως ο πίνακας του Ν. Γκύζη), αλλά είναι μια περίοδος επιστημονικής και γενικότερα πνευματικής αφύπνισης, δημιουργικής και δυναμικής παρουσίας των νέων ευρωπαϊκών ρευμάτων, παραμένει ζωντανή στη μνήμη των επόμενων γενεών, παρά τις αντιξοότητες που ακολούθησαν το 21, (Β. Κρεμμυδάς).

Βασίλης Παππάς  - εκπαιδευτικός - Τρίκαλα